ضد جزع و بی تابی صبر وشکیبایی است، وآن عبارت است از ثبات و آرامش نفس در سختیها و بلاها و مصائب، وپایداری ومقاومت در برابر آنها ، به طوری که از گشادگی خاطر وشادی و آرامشی که پیش از آن حوادث داشت بیرون نرود و زبان خود را ازشکایت و اعضاء خود را از حرکات ناهنجار نگاهدارد. واین همان صبر بر مکروه و ناخوشایند است که ضد آن جزع است.
وصبر اقسام دیگر نیز دارد با نامهای خاص که فضائل دیگر شمرده می شود: مانند صبر در جنگها که از انواع شجاعت است و ضد آن جبن و ترسویی است. وصبر در فرو خوردن خشم که حلم نامیده می شود و ضد آن غضب است. و صبردر مشقتها و دشواریها مانند عبادت و ضد آن فسق یعنی خروج از عبادتهای شرعی است. و صبر بر شهوت شکم و دامن و دیگر صفات پست و زشت ، و آن عفت است و قول خدای سبحان به آن اشاره دارد :
((و اما من خاف مقام ربه و نهی النفس عن الهوی ،فان الجنه هی الماوی)) نازعات40-41 و اما هرکه از ایستادن در پیشگاه پروردگارش ترسید و خویشتن را از هوای نفس باز داشت، بهشت جای اوست.
و ضد آن آز و شره است.
و صبر از زاید بر حاجت در زندگانی و آن زهد است. و ضد آن حرص است.
و صبر در راز پوشی و ضد آن فاش و آشکار کردن است.
و دو صبر اول مانند صبر بر مکروه از فضائل قوه ی غضب است.
و چهارم از نتایج محبت و خشیت(بیم از عظمت و مهابت) است.و بقیه از فضائل قوه ی شهوت است.
و از اینجا معلوم می شود که هرکه صبر را بطور مطلق از فضائل قوه ی شهویه یا غضبیه می شمارد ، مراد وی بعضی از اقسام آن است.
صبر بر شادی و خوشی
هرچه برای بنده در دنیا پدید آید یا با خواهش و هوای نفس او سازگار است یا سازگار نیست بلکه او را ناخوش و ناگوار آید .
در هریک از این دو حال به صبر نیازمند است ، زیرا آنچه موافق خواهش و طبع اوست مانند تندرستی و گشادگی و فراخی اسباب دنیوی، و نیل به جاه و مال و کثرت فرزندان و پیروان ، هرگاه صبر و خویشتنداری نکند، و خود را از فرو رفتن در آن و فریب خوردن به آن نگاه ندارد ، سر کشی و طغیان می کند و در شادی و خوشی از حد می گذرد.
(ان الانسان لیطغی ان رآه استغنی - انسان چون خود را بی نیاز دید طغیان می ورزد)
و یکی از بزرگان گفته است : مومن بر بلا صبر میکند و بر عافیت جز بنده ی صدیق صبر نمی کند.
و یکی از اهل معرفت گفته است: صبر بر عافیت از صبر بر بلا سخت تر و دشوارتر است.
خدای سبحان می فرماید:
((یا ایها الذین آمنو لاتلکهم اموالکم و لا او الادکم عن ذکرالله))منافقون - 9 ای کسانی که ایمان آورده اید مالها و فرزندانتان شما را از یاد خدا مشغول نسازد.
ومعنی صبربر متاع دنیا این است که به آن میل و اطمینان نکند، وبداند که ان به عاریت به او سپرده شده و بزودی پس گرفته خواهد شد. پس در تنعم و تلذذ فرو نرود، و بر کسانی از برادران مومن خود که آن را ندارند ننازد ، و حقوق الهی را در مال خود رعایت نماید و حق خدایی را در بدن خود با کمک به خلق بجا آورد، ودر مقام و منصب خود به مظلومان مدد رساند، و همچنین در دیگر نعمتهایی که خدا به او عطا فرموده است.
و راز اینکه شکیبایی بر متاع دنیا از صبر بر بلا دشوارتر است این است که در این صبر مجبور بر ترک چیزهای لذیذ دنیا نیست بلکه برای بهره مندی از آنها قدرت دست یافتن دارد، بخلاف بلا که او را اختیاری نیست و قدرت دفع آن را ندارد،پس صبر بر آن آسانتر است. و از اینرو می بینی که گرسنه هرگاه بر غذا دسترسی ندارد بر صبر نمودن آسانتر است تا هنگامی که بر آن دست می یابد.
جامع السعادات -جلد سوم -علامه نراقی
